گفته شد ماه مبارک رمضان، از طرفي ماه تلاوت قرآن و بازگو کردن کلام رب است و از سوي ديگر ماه دعا و سخن گفتن عبد با رب و مطرح کردن تقاضاهايش است. در اينجا هم دعاهاي مأثور و هم غيرمأثور داريم. گفتيم دعاهاي غيرمأثور داراي شرايط و آدابي است.

عرض کردم بهترين دعا براي ديگران همين چيزي است که در روايات ما وارد شده است که آن دعا کردن نسبت به مغفرت است. ما در روايات متعددي اين جملات را داريم: «أللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَات»؛ هم نسبت به احياء داريم و هم اموات. حتي در متن روايات ما هم که شيوه‌هاي دعا را مي‏آموزند، اين دعا وارد شده است که در آن روايت از امام صادق بود که: «أللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْيَاءِ مِنْهُمْ وَ جَمِيعِ الْأَمْوَات».

ثمره «طلب مغفرت» براي اموات

جلسه گذشته گفتم ثمره اين دعا براي اَحياء «رفع مانع اجابت دعا» است. اتفاقاً براي اموات هم بهترين دعا همين است. چون آنچه اهم اموري است که اموات به آن احتياج دارند، «رفع موجبات عقاب» است. وقتي براي مغفرت آنها دعا کرديد و اين را از خدا خواستيد، معناي آن اين است که خدايا، آن‌ها را عفو کن و موجبات عقاب را از آن‏ها برطرف فرما! لذا براي اموات هم بهترين دعا همين است.

بهترين دعا براي اموات همين است که انسان تقاضا کند که موجبات عقاب از آن‏ها رفع شود. اين نکته براي اين بود که بحث جلسه گذشته را تکميل کنم؛ چون جلسه گذشته راجع به اَحياء گفتم، حالا هم راجع به اموات عرض کردم. لذا بهترين دعا نسبت به برادران و خواهران ايماني اين است که از خدا براي آن‌ها طلب مغفرت کنيم.

تأثير حالات ظاهري انسان در اجابت دعا

اما بحثي که اين جلسه مي‏خواهم مطرح کنم، در سنوات گذشته اشاره‏اي داشتم، ولي حالا مي‏خواهم توضيح دهم. يک‏وقت هست که در باب شرايط و آداب دعا، اعمالي را توصيه مي‏کند که اين اعمال در سه رابطه‏اي که در گذشته بحث کرديم نسبت به اجابت دعا مدخليت دارد. يعني اگر انسان اين اعمال را انجام دهد، اين‏ها يا در تشديد مقتضي دعا، يا به فعليت رسيدن آن و يا در تسريع اجابت دعا مؤثرند. مثلاً گفته مي‏شود نماز بخوان، وضو بگير، يا ساير اموري که بيان کرديم و از آن گذشتيم.

اما بحث ديگري که در باب دعا مطرح است «تأثير حالت ظاهري انسان در اجابت دعا» است. يک بحث از نظر باطن داريم که آن‏ها را در گذشته عرض کردم؛ اما حالا مي‏خواهيم از نظر ظاهر بررسي کنيم که انسان در چه حالي از حالات ظاهري دعا کند، اثرش بيشتر است؟ حالا اين را توضيح مي‏دهم. ما به حسب ظاهر و از نظر فيزيکي حالات مختلفي را براي انسان‏هايي که سالم هستند تصوير مي‏کنيم؛ مثلاً «قيام» دارند، «قعود» دارند، «رکوع» دارند، «سجود» و حالات مختلف ديگر دارند. سؤال اين است که آيا اين حالات هم در اجابت دعا دخالتي دارد يا نه؟

سجده ؛ نزديک‏ترين حالات بنده به پروردگار

ما در رواياتمان اين مطلب را داريم و جهت آن را هم در روايات ما ذکر کرده‏اند. من ابتدا اين روايات را به دو دسته تقسيم مي‏کنم و بعد دو روايت را مي‏خوانم. يک دسته از روايات، علت را جلو مي‏اندازد و بعد حالت را مي‏فرمايد؛ دسته ديگر اول حالت را مي‏فرمايد و بعد علت را بيان مي‏کند.‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏

اما دسته اول؛ روايت از پيغمبر اکرم (ص) است که حضرت فرمود: «أقْرَبُ مَا يَکُونُ الْعَبْدُ مِن رَبِّهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ»؛ نزديک‏ترين حالتي که بنده به پروردگارش نزديکتر است آن حالي است که عبد معبودش را سجده مي‏کند.

بعد حضرت بلافاصله «فاء تفريع» مي‏آورند و مي فرمايند: «فَاکْثِرُوا الدُّعَاءَ». پس زياد دعا کنيد، يعني در اين حال سجده زياد دعا کنيد. در اين روايت، حضرت اول علت را مي‏فرمايد و بعد مسئله دعا در اين حالت را مطرح مي‏کند.

روايت ديگري هست که از عبدالله بن هلال است که خدمت امام صادق (ص) مي‏رسد و مي‏گويد: «شَکَوْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيهِ السَّلامُ تَفَرُّقَ أَمْوَالِنَا وَ مَا دَخَلَ عَلَيْنَا»؛ مي‏رود خدمت حضرت و از پراکنده شدن اموال و گرفتاري‏هايي که به او وارد شده بود شِکوِه مي‏کند؛ گويا بخشي از اموالش را از دست داده بوده يا ورشکسته شده بوده است.

آنجا با امام صادق (ع) درد دل مي‏کند. «فَقَالَ عَلَيْکَ بِالدُّعَاءِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ»؛ ابتدا اينجا حضرت مي‏آيند سراغ دعا و مي‏فرمايند بر تو باد که دعا کني در حال سجده؛ بعد علت را ذکر مي‏کنند که: «فَإِنَّ أَقْرَبَ مَا يَکُونُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ». يعني نزديکترين حالت عبد به ربش آن موقعي است که سجده مي‏کند. پس دو چيز در اين روايات هست؛ يکي اين است که بيان نزديکترين حالت عبد به رب از نظر ظاهر است و ديگري اين است که دعا در اين حالت به اجابت نزديک مي‏شود.

سجده ؛ بالاترين کرنش و عبادت

اما مسئله اول؛ چرا «أَقْرَبَ مَا يَکُونُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّه» حالت سجده است؟ در باب عبادت که عبارت از کُرنش است، از نظر ظاهر بالاترين کُرنش نسبت به معبود، سجده است. لذا خدا هم وقتي ابليس را خواست امتحان کند با همين عبادت او را امتحان کرد. آزمايش ابليس «سجده» بود. چون بالاترين عبادت از نظر ظاهر، کُرنش به معبود است که آن هم در حال سجده است. لذا روايات تعبير به «أقرب» مي‏کنند؛ يعني ‏نزديکترين حالت از نظر ظاهر، سجده است.

ما در باب سجده روايات زيادي داريم که من فقط به يک روايت اشاره مي‏کنم که نشان مي‏دهد حتي نسبت به قُرب انبياء نسبت به خداوند هم سجده مؤثر بوده است. در روايتي از امام صادق (ع) است که شخصي از حضرت سؤال کرد: «لِمَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً»؛ چرا خدا حضرت ابراهيم (ع) را به عنوان خليل و دوست خودش انتخاب کرد و اين لقب را به او داد؟ «قَالَ لِکَثْرَةِ سُجُودِهِ عَلَى الْأَرْضِ». حضرت در جواب فرمود چون ابراهيم خيلي خدا را سجده مي‏کرد و خودش را براي خدا روي خاک مي‏انداخت. اين به جهت مطلوبيت اين حالت پيش معبود است که کُرنشي بالاتر از اين از نظر ظاهر نداريم.

دعا در سجده مستجاب است

لذا اين تعبيرهايي که در اين روايات بود، اين را مي‏رساند که انسان وقتي مي‏خواهد از معبودش درخواست کند، در حالي درخواست کند که در نزديک¬ترين حالات به معبودش قرار دارد؛ چون اين حالت، همان‏طور که اقرب به معبود است، اقرب به اجابت هم هست. يعني دعا در اين حالت به پذيرفته شدن نزديک‏تر است. لذا در اين روايات فرمودند در اين حال دعا کن و از خدا درخواست کن. چون ديگر حالتي نزديک¬تر از اين از نظر ظاهر نداريم؛ پس اين فرصت را از دست نده!